Patriota.pl

Za początek działalności Inkwizycji w Polsce uważa się działalność arcybiskupa Janusza (1258-1271) i innych biskupów polskich, wspólnie z książętami, wymierzoną przeciw biczownikom. Pierwsi stali inkwizytorzy na ziemiach polskich zostali mianowani dopiero przez papieża Jana XXII w 1318 r. W diecezji wrocławskiej papież powierzył tenże urząd wybitnemu dominikaninowi Peregrynowi z Opola, a w diecezji krakowskiej Mikołajowi Hospodyńcowi z zakonu franciszkanów. Wydaje się, że decyzja ta nie była podyktowana jakimś masowym rozpowszechnieniem się herezji na ziemiach polskich, lecz było to działanie raczej prewencyjne.

Masowe ruchy heretyckie katarów czy waldensów, prawie w ogóle nie dotyczyły Królestwa Polskiego. Jedynie na nienależącym wówczas do Polski Śląsku i Pomorzu rozwijał się waldyzm. Ciężar zwalczania tych herezji wzięła na siebie Inkwizycja biskupia, bez angażowania autorytetu papieża. Szczególną troskę o zbawienie wiernych na terenie swojej diecezji wykazywał biskup wrocławski Henryk z Wierzbna (1312-1319), który zwalczał herezję z wielką energią i skutecznością. Zwalczani energicznie na Śląsku Waldensi dużą aktywność przejawiali także na Pomorzu, o czym świadczą zachowane protokoły Inkwizycji szczecińskiej z lat 1392-94, dokumentujące procesy aż 443 osób.

Królestwo Polskie zostało objęte jurysdykcją Inkwizycji w 1327 r. O obowiązku jej funkcjonowania przypomniał w 1372 r. papież Grzegorz XI. Działalność Inkwizycji wzmogła się w walce z husytami. Husytyzm stanowił dla polskiego Kościoła pierwsze poważne wyzwanie doktrynalne, tym bardziej, że w jego nurcie znajdywały się nie tylko zagadnienia dogmatyczne, ale także o wiele popularniejsze od nich w Polsce idee reformy Kościoła. Zdecydowaną odpowiedź doktrynalną wobec husytyzmu stosunkowo szybko sformułowano na poziomie prawa, najpierw kościelnego, a następnie państwowego. Wydane w 1420 r. statuty wieluńsko-kaliskie abpa Mikołaja Trąby w rozdziałach IV i V (zatytułowanym Remedia contra hereticos) zobowiązywały proboszczów i archidiakonów do wyszukiwania heretyków i przekazywania ich biskupom, oficjałom lub papieskim inkwizytorom. Szczególnemu nadzorowi miano poddać nauczycieli i kaznodziejów, a kontroli używane przez nich księgi. Biskupów zobowiązywano, aby domagali się "od pana króla, książąt i władz świeckich" pomocy w zwalczaniu herezji. Pomoc ta nadeszła cztery lata później, kiedy w 1424 r. król Władysław Jagiełło wydał edykt wieluński, zobowiązujący urzędników państwowych i władze miejskie do współpracy z Inkwizycją w zwalczaniu herezji. Wzorując się na konstytucji cesarza Fryderyka II przeciw heretykom z 1220 r., król uznał ją za zbrodnię "obrażającą królewski majestat". Edykt prewencyjnie nakazywał też wszystkim mieszkańcom Królestwa Polskiego przebywającym w Czechach niezwłoczny powrót do kraju. Chociaż niesłychanie rzadko egzekwowano najsurowsze postanowienia tych aktów prawnych, ich znaczenie dla przezwyciężenia husytyzmu w Polsce było poważne.

Walka z herezją była znacznie utrudniona z powodu popierania jej przez niektóre bardzo znaczące osoby. Na przykład w Wielkopolsce i Kujawach hasła husyckie propagował z powodzeniem ośrodek związany z osobą sędziego generalnego poznańskiego Abrahama ze Zbąszynia. Na terenie jego posiadłości działało kilku husyckich księży. Niemniej, inaczej niż w XVI w., osoby takie nie miały możliwości zapewnienia sobie bezkarności. W 1440 r. biskup poznański Andrzej Bniński z konnicą złożoną z 900 ludzi obległ Zbąszyń i uwolnił miasto i okolicę od herezji. Sąd nad wydanymi przez mieszkańców Zbąszynia kapłanami husyckimi przeprowadził w Poznaniu inkwizytor papieski Mikołaj z Łęczycy. Sam Abraham zmarł
w 1442 r., lecz przed śmiercią ukorzył się, składając w katedrze poznańskiej ortodoksyjne wyznanie wiary.

Duże zasługi w obronie czystości wiary przed husycką herezją położyło wielu ininnych papieskich Inkwizytorów. Niektórzy z nich znani są z imienia, jak np. inkwizytor krakowski Stefan Polak, wrocławski Jan Brascatoris czy inkwizytor generalny Jan, przeor krakowskich dominikanów. Niemniej ze względu na swoją pozycję społeczną największe zasługi w walce z czeskimi heretykami położył biskup krakowski, kardynał Zbigniew Oleśnicki. "Ten ścigał nie tylko [karami] kościelnymi, ale także mieczem heretyków zarażonych herezją czeską, a chwytając ich wszędzie, łając i usuwając, nie tylko swoją diecezję, ale całe Królestwo Polskie zachował czyste od haniebnej zarazy" (Polska Jana Długosza, red. H. Samsonowicz, Warszawa 1984).

Inkwizycja w Polsce zaistniała stosunkowo późno i nigdy nie rozwinęła aktywności porównywalnej z krajami zachodniej Europy. Zadecydowała o tym niezwykle silna pozycja biskupów w Kościele polskim. Ich zdecydowana postawa oraz zaangażowanie i autorytet na arenie politycznej, wsparte powagą i środkami państwa, przesądziły o niepowodzeniach heretyków w średniowiecznej Polsce. Ich postawa jest pouczającym przykładem dla współczesnych polskich biskupów, którzy stoją w obliczu wszechobecnej herezji, nie dysponując wsparciem świeckich struktur instytucjonalnych. Przeciwnie, w obecnych czasach to głosiciele odrażających, antychrześcijańskich idei dysponują instytucjonalnym wsparciem wszystkich rządów zachodniej cywilizacji.

Także i w czasach reformacji Inkwizycja papieska nie odegrała w Polsce większej roli, pomimo iż synody w Łęczycy (1527) oraz w Piotrkowie Trybunalskim (1530) żądały od biskupów zastosowania surowych środków w walce z herezją, z ustanowieniem inkwizytorów we wszystkich diecezjach włącznie. O konieczności walki z herezją, m.in. przez ustanawianie Inkwizycji, przypominały piotrkowskie synody zwoływane pod przewodnictwem arcybiskupów gnieźnieńskich M. Drzewickiego (1532), J. Latalskiego (1539), P. Gamrata (1542, 1544), M. Dzierzgowskiego (1551). Ściganiem herezji zajmowały się wówczas nie sądy inkwizycyjne, lecz biskupie. Jednak w 1552 r. spod ich jurysdykcji wyłączono szlachtę. Działalność Inkwizycji niemal zupełnie zanikła za panowania Zygmunta II Augusta (1549-1572). Sejmy z lat 1562 i 1565 skasowały Inkwizycję w Polsce, a jej kompetencje w sprawach religijnych przejęły trybunały koronne. Niemożliwe jest jednak ustalenie jakiejkolwiek daty, którą można by przyjąć za oficjalny moment rozwiązania Inkwizycji w Polsce. W każdym razie ostatni inkwizytor, Melchior z Mościsk, zmarł w 1591 roku.Z początkiem XVII w. wymiar sprawiedliwości w sprawach religijnych (np. oskarżenie o czary) przeszedł w praktyce na niższe sądy krajowe (grodzkie, miejskie), których decyzje były często surowsze niż wyroki Inkwizycji kościelnej. Stan taki utrzymał się do XVIII wieku.