Patriota.pl

Specyficzną odmianą Inkwizycji były Inkwizycja Hiszpańska, która powstała już u progu czasów nowożytnych. Jej genezy należy szukać w uwarunkowaniach społeczno-politycznych oraz narodowościowo-religijnych Półwyspu Iberyjskiego. Wyzwalający spod arabskiego panowania Półwysep Iberyjski chrześcijańscy władcy w XII i XIII w. godzili się na współistnienie różnych grup narodowościowych i religijnych (muzułmanów, Żydów), tym bardziej że pełniły one ważne funkcje ekonomiczne (handel, rzemiosło, finanse). Zdobycie Grenady w 1492 r. położyło kres panowaniu kalifów na Półwyspie Pirenejskim. Zwycięstwo to umożliwiło hiszpańskiej parze królewskiej, Ferdynandowi i Izabelli, rozpoczęcie procesu unifikacji politycznie zjednoczonego, lecz etnicznie i wyznaniowo podzielonego kraju. Ówczesną Hiszpanię zamieszkiwały trzy, pod każdym względem różniące się, narody: autochtoniczni Hiszpanie (chrześcijanie), niedawni władcy Półwyspu, Maurowie (muzułmanie) oraz konsekwentnie zachowujący swoją odrębność Żydzi.

W owym czasie religia była fundamentem ładu społecznego i siły wewnętrznej państwa. Toteż królowie hiszpańscy starali się zjednoczyć całą ludność w ramach chrześcijaństwa, aby powoli i bez wstrząsów przywrócić, zniszczoną w efekcie arabskiej inwazji, wyznaniową i polityczną jedność kraju. Wbrew rozpowszechnianym obecnie stereotypom działali bardzo ostrożnie i bez odwoływania się do przemocy. Z jednej strony udzielali pomocy tym, którzy, chcąc zachować wyznanie, zdecydowali się na emigrację. Z drugiej wzięli pod ochronę wszystkich, którzy nawrócili się na chrześcijaństwo. "Wzbronione zostało wydziedziczanie przyjmujących katolicyzm dzieci, wyznaczano fundusze posagowe dla nawróconych dziewcząt, uwalniano niewolników neofitów. Wszędzie budowano kościoły, zakładano specjalne wschodnie kolegia dla kształcenia mówców i kaznodziejów języków i narzeczy arabskich, aby łatwiej mogli nieść wśród ludu Słowo Boże i przeprowadzać publiczne dysputy z obrońcami Koranu i Talmudu. Metoda ta okazała się bardzo dobra, pociągnęła liczne rzesze młodzieży, rokowała ogólną unifikację już w najbliższych pokoleniach, ale może właśnie dlatego, iż tak szybkie robiła postępy, załamała się nagle. Przestraszeni bowiem liczbą prawdziwych nawróceń muzułmanie porozumieli się z żydami (...), wybuchł szereg buntów, ostro uśmierzonych w latach 1499-1501, po czym przyszła normalna reakcja; rząd dał do wyboru; bądź opcję za krajem i przyjęcie chrześcijaństwa, bądź wygnanie. Ten krok rządu (...) pociągnął za sobą nowe spiski, bunty i represje, a z drugiej strony stworzył nagle ogromne rzesze wychrztów, bynajmniej nie nawróconych, wśród których wszelkie herezje o wyraźnym podkładzie gnozy i judaizmu poczęły się szybko rozwijać. I oto nagle koniecznością państwową stała się Inkwizycja" (J. Tyszkiewicz, Inkwizycja Hiszpańska, Lublin 1997).

Osiedleni w Hiszpanii jeszcze w czasach panowania rzymskiego Żydzi, w czasie arabskiej inwazji na Półwysep Iberyjski stanęli po stronie najeźdźców, za co uzyskali od wdzięcznych zdobywców wiele przywilejów. Kiedy kilka stuleci później stroną atakującą stali się Hiszpanie, Żydzi zaczęli ich wspomagać przeciwko Maurom; pod nowymi rządami nie tylko nic nie utracili ze swych praw, lecz uzyskali nowe przywileje; dzięki tej skrajnie konformistycznej postawie Żydzi w krótkim czasie zawładnęli wszystkimi źródłami dochodów państwa, wyczerpanego kilkusetletnimi walkami; opanowali wiele stanowisk w aparacie państw.; zmonopolizowali także dostawy dla armii, finanse, handel; wielu z nich doszło do wysokich godności państw., a nawet kościelnych. "Ci wszyscy wychrzci, a lud zwał ich maranos, czyli przeklęci, wspierali tamtych, tłum wielki jawnych Żydów i Hiszpania zamieniała się faktycznie w Judeo-Hiszpanię. Wszelkie kapitały i cały handel przeszły w ręce żydowskie, tworząc jednocześnie państwo w państwie, gdyż posiedli całkowitą autonomię – swoje szkoły, prawa sędziów, kahały, wreszcie szeregi specjalnych przywilejów, które wciąż nabywali od zrujnowanych wojną książąt, miast i rządów" (J. Tyszkiewicz, dz. cyt.). W Kastylii np. z marranów wywodziło się co najmniej czterech biskupów, kardynał Juan de Torquemada (stryj pierwszego generalnego inkwizytora), trzech sekretarzy królewskich, wielcy mistrzowie rycerskich zakonów santiago i calatrava. W Aragonii niemal cała arystokracja rodowa miała związki krwi z marranami. Pięć najwyższych stanowisk państwowych w tym królestwie zajmowali tzw. nowi chrześcijanie, czyli Żydzi, którzy przyjęli chrześcijaństwo. Krew żydowska płynęła nawet w rodzinie matki Ferdynanda V Katolickiego.

Rosnące wpływy i dobrobyt marranów i jednoczesny brak u nich wyraźnych skłonności asymilacyjnych były zarzewiem poważnego niebezpieczeństwa dla państwa. Wielu Hiszpanów zdawało sobie sprawę z tego zagrożenia na długo przed powołaniem Inkwizycji Hiszpańskiej. Przywódcy sprowokowanych prożydowską polityką władz zamieszek w Toledo (1449) uchwalili tzw. Sentencję-Statut, zabraniającą konwertytom zajmowania jakichkolwiek urzędów w mieście i występowania w sądzie przeciw "starym chrześcijanom". Chociaż uchwale tej sprzeciwili się bp Cuenca Lope de Barrientos, papież Mikołaj V w bulli Humanis generis inimicus (1449) oraz synody biskupów kastylijskich w Vitorii i Alcala de Henares, to jednak sprzeciwy te straciły na znaczeniu, gdy w 1451 r. król Kastylii Juan II podczas toczącej się wojny domowej, zatwierdził Sentencję-Statut.

W 1473 r. nastąpił nieudany spisek, w który licznie zamieszani byli "nowi chrześcijanie", w wyniku którego Hiszpania omalże nie utraciła na rzecz Maurów ważnej twierdzy – Gibraltar. Co gorsza w 1474 r., po śmierci króla Henryka IV, "nowi chrześcijanie" wraz z możnowładztwem hiszpańskim, przy poparciu Francji i Portugalii, opowiedzieli się przeciw Izabeli I Katolickiej i Ferdynandowi V Katolickiemu. Dla pary królewskiej był to sygnał, że należy działać energicznie i konsekwentnie, bo tylko w ten sposób można uratować walczące jeszcze wówczas z Maurami i zagrożone od wewnątrz państwo. Po pokonaniu przeciwników politycznych w bitwie pod Toro (1476) para królewska przystąpiła do energicznej pacyfikacji zjednoczonego królestwa, rozprawiając się bezlitośnie z buntowniczą arystokracją. Musiała też zająć stanowisko wobec niepokojów społecznych, spowodowanych konfliktami między starymi i nowymi chrześcijanami, zwłaszcza po stwierdzeniu przez ustanowioną przez Izabelę I komisję śledczą udziału wielu wpływowych marranów sewilskich w tajnych zebraniach, na których wraz z Żydami spełniali praktyki judaistyczne. Zjawisko to było powszechne wśród "nowych chrześcijan" całej Andaluzji i Kastylii. W odpowiedzi na poufną prośbę Ferdynanda V i Izabeli I papież Sykstus IV w bulli Exigit sincerae devotionis affectus z 1 XI 1478 r. przyznał władcom Hiszpanii przywilej powoływania inkwizytorów i określił zasady funkcjonowania Inkwizycji, ograniczając jej prawa do sądzenia chrześcijan. W praktyce podlegali jej również Żydzi i Maurowie, którzy nawrócili się na chrześcijaństwo tylko dla celów politycznych czy ze względów materialnych.

Pomimo zagrożenia, jakie stanowili dla państwa fałszywi chrześcijanie, zgodnie z prawem dano im wszystkim tzw. czas łaski. Dwa lata poświęcono więc na misje i ewangelizacyjne dysputy, aby błądzący mogli stać się pełnowartościowymi chrześcijanami. Dla tych, którzy nie zamierzali szczerze nawrócić się na chrześcijaństwo był to czas na dobrowolną emigrację. Tymczasem w 1485 r. "wykryto olbrzymie sprzysiężenie antypaństwowe, zaraz potem nastąpiło zamordowanie legata papieskiego w Saragossie i w tymże roku mord w Le Guardia, który przypominał inne podobne z lat 1452-54 i z 1465. W całym kraju ujawnione zostały zdrady i zamachy i te wypadki przyspieszyły wydanie Edyktu Grenady (...) dając wszystkim opornym do wyboru, bądź szczere i wyraźne przyjęcie chrześcijaństwa, bądź banicję. Pozostawiono jeszcze sześć dodatkowych miesięcy na likwidację majątków, po czym nastąpiła deportacja, wygnanie mas żydowskich, uwolnienie kraju od wroga wewnętrznego" (J. Tyszkiewicz, dz. cyt.). Po ogłoszenie edyktu królewskiego nakazującego wszystkim Żydom opuszczenie Hiszpanii, wielu z nich zdecydowało się pozostać w kraju i przyjąć chrzest.

Pierwszymi inkwizytorami mianowano w 1480 r. dominikanów Juana de San Martin i Miguela de Morilo. Trybunały inkwizycyjne wystąpiły najpierw przeciw judaizującym marranom, a pierwsza egzekucja, tzw. auto da fé , odbyła się 6 II 1481 r. W wyniku coraz częstszych procesów w egzekucjach zginęło wielu przedstawicieli arystokratycznych rodów hiszpańskich. Masowe aresztowania, tortury, surowe wyroki i konfiskaty mienia podejrzanym o herezję skłoniły papieża Sykstusa IV do wydania 18 IV 1483 r. bulli potępiającej Inkwizycję w Aragonii, lecz wskutek sprzeciwu Ferdynanda V papież został zmuszony do jej odwołania. W 1483 r. utworzono Radę Najwyższej i Powszechnej Inkwizycji, która z czasem stała się jednym z organów państwowych. Pierwszym generalnym inkwizytorem został Tomás de Torquemada. Opracowane przez niego (1484, 1485, 1488, 1498) ściśle tajne instrukcje określiły zasady finansowania i organizacji trybunałów inkwizycyjnych, które z niewielkimi modyfikacjami przetrwały aż do XIX w.

Ze względu na specyficzną sytuację w kraju "Inkwizycja Hiszpańska, odmiennie niż w innych krajach, została wmontowana w państwowy system sprawiedliwości i na polecenie królowej Izabelli zajmowała się nie tylko wykrywaniem sprzyjających Maurom agentur wśród żydowskich conversos (które, wbrew twierdzeniom niektórych propagandystów, faktycznie istniały), ale także sądzeniem części przestępstw kryminalnych" (R. Ziemkiewicz, dz. cyt.).

Radykalne środki podejmowane przez trybunały inkwizycyjne wywołały opór marranów, co z kolei powodowało zazwyczaj eskalację prześladowań. Specyficzne dla inkwizycji hiszpańskiej zespolenie tej instytucji z państwowym wymiarem sprawiedliwości prowadziło też do nadużyć. Na początku XVI w. podejmowano wiele prób zreformowania Inkwizycji hiszpańskiej, a szczególnie zabiegały o to kortezy, broniące interesów szlachty. Wprawdzie starania te zyskały w 1519 r. aprobatę papieża Leona X, jednak król Karol V nie zezwolił na ogłoszenie wydanych w tej sprawie dokumentów papieskich. Od połowy XVI w. inkwizycja hiszpańska ulegała stopniowej biurokratyzacji, a jej działalność nasilała się jedynie w czasie specjalnych kampanii przeciw określonym grupom społecznym (np. moryskom) czy później wyznawcom protestantyzmu. Papież Innocenty VIII w brewe Ex debito pastoralis oraz Ut alias zezwolił Inkwizycji hiszpańskiej występować przeciw buntownikom, rozbójnikom i osobom zagrażającym porządkowi społecznemu. Wprowadzeniu w Hiszpanii indeksu ksiąg zakazanych (1559) towarzyszyła zakrojona na szeroką skalę akcja kontroli ksiąg w bibliotekach kościelnych i w zbiorach prywatnych, mająca na celu uchronienie kraju przed zalewem propagandy protestanckiej. Kontroli poddano obrazy, sztychy, a także wszelkie przedmioty zawierające motywy o treściach religijnych lub moralnych. Z Hiszpanii instytucja Inkwizycji została przeniesiona także do hiszpańskich prowincji w Ameryce.

W XVIII w. znacznie zmalało zainteresowanie monarchów hiszpańskich funkcjonowaniem Inkwizycji, jednak po wybuchu rewolucji francuskiej Karol IV ogłosił edykt nakazujący traktować wszelkie druki rewolucyjne na równi z heretyckimi. W tym czasie przeprowadzono także wiele procesów przeciwko masonerii. Wskutek dążności hiszpańskich kręgów liberalnych od początku XIX w. do zniesienia Inkwizycji oraz licznych wystąpień społecznych Ferdynand VII ogłosił 9 III 1820 r. dekret rozwiązujący tę instytucję w Hiszpanii.